5 ستمبر 1914 نوں واپری وینکوور دی اک بدنام گھٹنا

-کاماگاٹا مارو جہاز نوں کینیڈا توں واپس بھیجن دی 75وی ورھےگنڈھ دے موقعے اتے ایسٹ انڈیا ڈفینس کمیٹی-پیپلز فرنٹ دی 1987 وچ ہوئی اک میٹنگ وچ وینکوور وکھے کامریڈ ہردیال بینس دی تقریر-

ساتھیو تے دوستو،
کینیڈیئن سٹیٹ دی نسل وادی نیتی، لوکاں نوں اک دوجے نال لڑاؤن دی نیتی نوں ننگا کرن لئی اتے ایہدی نکھیدھی کرن لئی تے اپنی ایہہ منگ اگے کرن لئی کہ بی.سی. دی سرکار اتے کینیڈا دی سرکار کاماگاٹا مارو گھٹنا دے شکار ہوئے لوکاں نوں سنمانت کرے، اسیں 5 ستمبر 1914 نوں ہوئی اک نہایت ماڑی گھٹنا نوں چیتے کر رہے ہاں۔
5 ستمبر 1914 نوں کی ہویا؟ کینیڈیئن امیگریشن ڈپارٹمینٹ اتے کینیڈا سرکار نے ہندوستانی مول دے لوکاں اتے باقی کینیڈیئن لوکاں وچلی ایکتا نوں توڑن اتے وینکوور دی انڈین کمیٹی نوں ختم کرن دے اپنے گندے منصوبے نوں پورا کرن لئی بیلا سنگھ ناں دے اک بندے نوں اپنے نال گنڈھیا۔ انڈین کمیٹی کاماگاٹا مارو جہاز دے مسافراں دی مدد کرن لئی بنائی گئی سی۔ بیلا سنگھ پنجابوں ہشیارپور دے اک پنڈ جینیاں توں آیا ہویا سی تے اوہدے ماڑے ارادے اتے گھٹیا طور طریقیاں توں سارے ہی واقف سن۔ انڈین کمیٹی دے میمبر وی بیلا سنگھ توں درپیش خطرے نوں جاندے سن تے اوہناں نے اپنے قانونی صلاحکاراں (لاء فرم مکنیل، برڈ، میکڈونلڈ اتے ڈارلنگ) نوں کیہا کہ اپنیاں جاناں دی راکھی لئی ہتھیار حاصل کرن لئی لائسنس پراپت کرن وچ اوہ اوہناں دی مدد کرن۔ وکیلاں نے اس گلّ نوں بہتی گمبھیرتا نال نہ لیا تے اوہناں نوں ہتھیار نہ لین دی صلاحَ دتی۔ تنّ دن بعد 5 ستمبر 1914 نوں بیلا سنگھ اپنا گولیاں نال بھریا ہویا روالور لے کے گردوارے آ گیا جتھے اک دیسی بھائیبند دے مرگ دا بھوگ پینا سی تے لوک شردھانجلی دین لئی اکتر ہوئے ہوئے سن۔ جس ویلے ارداس ہون لگی تے لوک گورو گرنتھ صاحب اگے متھا ٹیکن لئی جھکے تاں بیلا سنگھ نے موقع تاڑ کے پٹھّ ولوں گولیاں ماریاں جو دو بندیاں دے دلاں نوں چیردیاں ہوئیاں نکل گئیاں۔ ایہناں وچوں اک بھائی بھاگ سنگھ سی جو خالصہ دیوان سوسائٹی دا پردھان وی سی۔ چھ ہور بندے زخمی ہوئے۔
دوشی بیلا سنگھ نوں لوکاں نے رنگے ہتھیں موقعے تے ہی پھڑ لیا تے پولیس دے حوالے کر دتا گیا۔ سی.آئی.ڈی دے افسر ہاپکنز نے، جہدا اوہ ایجنٹ سی، بیلا سنگھ نوں ضمانت تے رہا کرا لیا۔ بیلا سنگھ نے بھری عدالت وچ اپنے جرم دا اقبال کردیاں کیہا کہ گولی اوہنے سوے-رکھیا لئی چلائی سی۔ عدالت نے اوہنوں بری کر دتا تے کیہا کہ اینی وڈی گنتی دے اکٹھ وچ ایہو جیہا حوصلے والا کم بیلا سنگھ نے سوے-رکھیا کرن لئی ہی کیتا ہووےگا۔ ججّ نے ایہہ مکھ ثبوت نظر انداز کر دتا کہ بیلا سنگھ گردوارے اندر گولیاں نال بھریا ہویا روالور لے کے کاہدے لئی گیا جد اتھے ساری سنگت نہتھی بیٹھی سی تے اپنے دیسی بھائیبند دے مرگ دے بھوگ دی انتم ارداس واسطے جڑی ہوئی سی؟
کینیڈا دی سرکار نے اج تکّ کورٹ دا اوہ فیصلہ الٹایا نہیں۔ اس سوال دا وی کوئی جواب نہیں ملیا کہ غدار بیلا سنگھ نوں جے اپنی جان دا خطرہ سی تاں اوہ گردوارے کی لین گیا سی؟ اس سوال نوں عدالت نے وی نظر انداز کیتا، سرکار نے وی تے افسراں نے وی۔ جے لوکاں دا اوہدی جان لین دا ہی ارادہ ہندا تاں کی بیلا سنگھ ایڈے اکٹھ وچوں بچ کے نکل جاندا؟ صاف ہے کہ ایہہ پولیس دی اک سازش سی کمیونٹی دے ایکے نوں نقصان پہنچاؤن دی تے کینیڈیئن لوکاں نالوں علیٰحدہ کرن دی کیونکہ سارے بھائیچارے نے کاماگاٹا مارو جہاز دے مسافراں دی سپورٹ کیتی سی۔
جد عدالت گناہ گار نوں سزا دین دے اپنے فرض نوں پورا کرن وچ اسپھل رہی تے گناہ گار دی گندی کرتوت نوں اک بہادری دا کم دسیا تاں دیش بھگت میوہ سنگھ نے بھری عدالت وچ ہاپکنز نوں گولی مار کے ختم کر دتا۔ ایہدے لئی اوہنوں سزا-اے-موت ملی۔ گولی ماردے سمیں انے اعلان کیتا سی کہ اوہنے وی سوے-رکھیا لئی ہی گولی چلائی سی کیونکہ عدالت اپنا فرض نبھاؤن وچ ناکام رہی سی۔ پر اسدی اس گلّ اتے عدالتاں نے کوئی غور نہیں سی کیتا۔ ایہہ اک مثال ہے کہ کداں عدالتاں تے سرکاراں نے انڈین کمیونٹی وچلے غداراں دی حوصلہ اپھزائی کیتی تے دیش بھگتاں نوں سزاواں دتیاں تے اےداں دیاں مثالاں ہور وی کئی ہن۔
جے اسیں اس ویلے دیاں لکھتاں اتے اپھیشل ہدایتاں تے غور کریئے تاں پریوی کونسل دے فیصلے، کونسل اندرلے حکم، انڈیا دے وائسرائے لارڈ ہارڈنگ دے فیصلے، کینیڈیئن سرکار دے فیصلے، پریمیئر بوڈن اتے منسٹر آف امیگریشن اینڈ لیبر دے فیصلے نوں گھوکھیئے تاں پتہ لگدا ہے کہ ایہہ سارے کہندے سن کہ ''ہندواں'' نوں کینیڈا وچ آؤن تے رہن دی آگیا نہیں دینی چاہیدی تے اس ویلے ساؤتھ ایشیائی مول دے سبھ لوکاں نوں ہندو ہی کیہا جاندا سی۔ وینکوور سنّ، وینکوور پروونس اتے ہور اخبار شریام اتے بغیر کسے شرم دے نسل وادی پرچار کردے رہے تے ہندوستانیاں نال کیتے جا رہے گھٹیا سلوک دی ہمیت کردے رہے۔ کاماگاٹا مارو واردات دے سارے سمیں دوران سرکار اتے سرکار دیاں ساریاں ایجنسیاں پولیس اتے امیگریشن محکمہ وغیرہ نے اپنے ہی بنائے ہوئے قنوناں نوں بڑی بے شرمی نال بھنگ کیتا۔ سارے تتھّ ثابت کردے ہن کہ جتھے سرکاری سوارتھی ہتاں دا سوال اٹھدا سی اتھے کوئی قانون معنے نہیں سی رکھدا تے ایہہ گلّ اس ویلے وی سارے جاندے سن۔ مثال دے طور تے جس ویلے بابا گردتّ سنگھ نے، جہنے کاماگاٹا مارو جہاز نوں سالم بھاڑے تے کیتا سی، اتے جہاز دے مسافراں نے وینکوور دے وکیلاں دی اک فرم نوں اپنے کیس دی پیروی کرن لئی کیہا تے منہ منگی فیس دین دی پیش کش کیتی پر وکیلاں دی فرم نے ایہہ کہندیاں اوہناں دا کیس لڑن توں نانہہ کر دتی کہ،''اس طرحاں دی قانونی لڑائی توں ہن گلّ بہت اگے نکل گئی ہے۔'' اتے ایہہ ہن نیشنل پالسی تے ڈپلومیسی دا مصلیٰ بن گیا ہے قانون دی گلّ نہیں رہی۔ 24 جون 1914 دے اک خط وچ اوہناں نے لکھیا،''...اسیں محسوس کردے ہاں کہ گلّ ہن اینی ودھ گئی ہے کہ اس طرحاں دی قانونی پرکریا دے گھیرے وچ نہیں رہی اتے، جے سمچے طور تے نہیں وی تاں زیادہ تر، ایہہ ہن نیشنل پالسی دا اک گنجھل دار مصلیٰ بن گیا ہے جو اس ملک دی سرکار دے اتے سامراج دے ہتاں نوں وی پربھاوت کردا ہے۔ اس چیز نوں مدے نظر رکھدے ہوئے اسیں سمجھدے ہاں کہ ہن ایہہ قانون دا مصلیٰ نہیں رہا بلکہ ڈپلومیسی دا سوال بن گیا ہے اتے اسیں نہیں سمجھدے کہ اس حالات وچ ساڈے لئی اک قانونی لڑائی لڑنی صحیح ہوویگی باو جود اسدے کہ تسیں سانوں منہ منگی فیس دین دی پیش کش کیتی ہے۔''
پرائیم منسٹر توں لے کے تھلے تکّ دے سرکاری ادھیکاریاں دیاں چٹھیاں، تاراں، بیان اتے ہور دستاویزاں وکھالدیاں ہن کہ کینیڈا دی سرکار، وینکوور دی سرکار، وینکوور دی سٹی کونسل، پولیس ، امیگریشن محکمہ اتے عدالتاں نے کدے وی آپ قانون نوں نہیں منیاں تے نہ ہی لاگوُ کیتا۔ مثال دے طور تے، انڈیا اس ویلے برطانوی سامراج دا اک حصہ سی اتے سارے ہندوستانی قانونی طور تے برطانوی پرجا سن۔ 1947 وچ انڈیا دے آزاد ہون دے بعد وی قانونی پزیشن ایہو ہی سی تے سارے انڈین برطانوی پرجا ہی''سمجھے''جاندے سن۔ پھیر ایہہ سبھاوک گلّ ہے کہ ساری برطانوی پرجا نوں برابر دے حق وی ملنے چاہیدے سن جہدے وچ آزادی نال گھمن پھرن دا حق تے ونج وپار کرن دا حق وی شامل ہے۔ جے قانون دی گلّ کریئے تاں اوہناں نوں کینیڈا، اسٹریلیا جاں نیوزیلینڈ جاں انگریزاں دے راج ہیٹھلے ہور سارے ملکاں وچ آؤن جان تے وسن دا حق وی ہونا چاہیدا سی کیونکہ ایہہ سارے ملک وی برطانوی راج دا ہی حصہ سن تے انڈیا وی۔ برطانیہ والے ''پھیئر پلے'' دی اپنی دھارنا دے بڑے دمگجے ماردے ہن سو گھٹو گھٹّ اینی امید تاں رکھنی ہی چاہیدی سی کہ اسدے راج ادھین رہندے سارے لوکاں نوں برابر دے حق ہونگے۔ پر نہیں، اصل وچ اس طرحاں دی کوئی گلّ نہیں سی۔ اسٹریلیا تے نیوزیلینڈ دیاں سرکاراں، خاص کر اس ویلے نیوزیلینڈ دی سرکار دی امیگریشن نیتی تاں بہت ہی نسل وادی تے وتکرے بھرپور سی۔ کینیڈیئن سرکار اتے اسدے عہدیدار تے اہل کار شریام کہندے ہندے سن کہ اتھے وی نیوزیلینڈ ورگی امیگریشن نیتی لاگوُ کرنی چاہیدی ہے تے ''ہندواں'' نوں کینیڈا وچ وڑن نہیں دینا چاہیدا۔ اوہ شریام چرچہ تے رشک کردے ہندے سن کہ ویکھو نیوزیلینڈ کویں گجّ وجع کے ''نیوزیلینڈ گوریاں لئی ''دا سٹینڈ لے رہا ہے۔ اسدا مطلب ایہہ ہے کہ کینیڈا اس ویلے خود وی اک نسل وادی نیتی تے ہی چل رہا سی۔
اک چیتے رکھن والی گلّ ایہہ وی ہے کہ بھاویں سارے ہندوستانی برطانوی پرجا سن اتے کینیڈا برطانیہ دی ڈومینیئن ریاست سی اتے سارے کینیڈیئن قانون برطانیہ دی پارلیمینٹ دی منظوری نال بندے سن پھر وی پربھاو ایہہ دتا جاندا سی کہ کینیڈیئن سرکار تے کینیڈیئن پارلیمینٹ اپنے قانون منمرضی نال بنا سکدی سی تے کسے توں وی برطانوی سبجیکٹ دا درجہ کھوہ سکدی سی۔ اسدا مطلب ایہہ ہے کہ برطانوی سٹیٹ تد ہی کوئی دخلئندازی کردی سی جے اسدے اپنے ہتاں نوں کوئی خطرہ بندا ہووے۔ ہندوستانیاں نوں بے عزت کرنا کیونکہ برطانوی سٹیٹ دے حق وچ جاندا سی اس کرکے ایہہ کینیڈیئن سٹیٹ دیاں کرتوتاں نوں منظوری دے دندی سی۔
برطانوی سامراج ادھین ہندوستانی لوکاں نوں کسے وی طرحاں دے حقاں توں صرف کینیڈا دی سرکار ہی محروم نہیں سی کردی، ایہہ بھاویں وینکوور وچ رہندے سن جاں وینکوور دی بندرگاہ وچ کھڑے کاماگاٹا مارو جہاز اتے قیدی بنا کے رکھے ہوئے مسافر سن، بلکہ ''ہندوستان دی سرکار'' یعنی برطانوی انڈیا دی سرکار نے وی کوئی دخل نہ دتا کہ برطانوی راج ادھین رہندے ایہناں ہندوستانیاں قانون دے راج تحت بندے قانونی حق ضرور ملن۔ کاماگاٹا مارو دے مسافراں نوں نہ تاں برطانوی سامراج دے باشندے ہون دے طور تے بندے حق دتے گئے تے نہ کینیڈا دے قانون نے ہی اوہناں دی کوئی حفاظت کیتی۔ کینیڈا وچ قانون دے ساہمنے ساریاں نوں برابری بالکل وی نہیں سی۔ جس ویلے اک ناگرک دے حقاں تے فرضاں دا بنیادی سوال ہووے تاں کینیڈا وچ ایہہ نابرابری جویں اس ویلے وی سی ہن وی انج ہی ہے۔ ایہہ تتھّ،کہ سٹیزنشپ ایکٹ تاں 1948 وچ جا کے بنیاں سی، ثابت کردا ہے کہ اپنے راج ادھین رہندے لوکاں دی حفاظت کرن دی سدھی ذمیواری اس ویلے برطانیہ دے سر سی۔ اس کرکے کاماگاٹا مارو واردات دی ساری ذمیواری وی برطانوی سامراج اتے ویلے دی کینیڈیئن سرکار دے سر آؤندی ہے۔ کینیڈا دی سرکار نے کاماگاٹا مارو جہاز دے مسافراں نوں برطانوی راج ادھین رہندے لوک تسلیم کرن توں وی انکار کر دتا اتے کینیڈا دے قانون ہیٹھ بندے حق دین توں وی منکر ہو گئی۔
ادوں جاپان جاں چین توں کینیڈا آئے آواسیاں نال کیتے گئے سرکاری سلوک دی اس کیس نال کوئی تلنا نہیں کیتی جا سکدی۔ اوہ اس کیٹاگری ہیٹھ آئے جہنوں اس ویلے ''اوریئینٹل'' کیٹاگری کہندے سن تے ایہہ جاپان تے چین دیاں سرکاراں نال کینیڈا سرکار دیاں کیتیاں ہوئی سندھیاں دے تحت آئے سن۔ اتے جاپان تے چین برطانوی سامراج دے ادھین وی نہیں سن۔ جاپان تے چین توں آؤندے آواسی برطانوی راج دے باشندے نہیں سن پر ہندوستانی برطانوی راج دے باشندے سن۔ اس کرکے کینیڈا دی سرکار، پرانتک سرکار جاں لوکل سرکار نوں قانونی طور تے کوئی حق نہیں سی کہ برطانوی راج ہیٹھلے لوکاں نوں کینیڈا وچ آؤن توں روک سکن۔
جس ویلے کینیڈا دی حکومت نے اپنی منمرضی کرن دی ٹھان لئی تاں کداں کیہا جا سکدا ہے کہڑے قانون دی پالنا کنھے کیتی تے کنھے نہیں کیتی؟ جو وی مانوی حقاں بارے گمبھیرتا نال سوچدا ہے اس نتیجے تے پہنچے بغیر نہیں رہِ سکدا کہ اس ویلے اس پکھوں کینیڈا دی سرکار نے قانون دا رجّ کے مذاق اڈایا سی۔ جدوں قانونی طور تے اوہناں کول کہن لئی کجھ نہ رہا تاں اوہناں نے ہندوستانی لوکاں نوں پاڑن لئی نسل وادی تے گھٹیا الزام تراشی کیتی تے اوجاں لائیاں تاں کہ کینیڈا دے ہور لوکاں نالوں ہندوستانیاں نوں نکھیڑیا جاوے تے اوہناں دے اپنے بھائیچارے وچ وی فٹّ پائی سکے۔
ہن ذرا اک منٹ لئی 1914 دے سمیں توں اج دے سمیں وچ آئیے جد آپاں ایہناں گھٹناواں بارے گل بات کر رہے ہاں۔ سوال اٹھدا ہے کہ کی ہن دی کینیڈا دی سرکار نے اپنے طور طریقے بدل لئے ہن؟ 1914 وچ اجے چارٹر آف رائیٹس اینڈ پھریڈمز ہے نہیں سی۔ اج ایہہ چارٹر آف رائیٹس اینڈ پھریڈمز وی ہے پر ایہدے وچ اجیہی کوئی دھارا نہیں جو اس وچ دتے گئے حقاں تے آزادیاں نوں بھنگ کرن والیاں دے خلاف کوئی کاروائی کیتے جان دی گرنٹی کردی ہووے۔ بلکہ گلّ ایہدے الٹ ہے۔ چارٹر آف رائیٹس اینڈ پھریڈمز شریام اعلان کردا ہے کہ ایسا کوئی حق جاں آزادی نہیں جہدی کوئی النگھنا نہیں ہو سکدی۔ ہریک''حق'' اتے جائز''بندش''وی ہے۔ حقاں اتے تاں بندش ہے پر فرضاں دی کوتاہی نہیں کیتی جا سکدی خاص کر قانون نوں منن دا فرض تاں بالکل ہی نہیں توڑیا جا سکدا۔ لیکن سٹیٹ تے اس دیاں ایجنسیاں آپ قانون توڑن وچ کوئی پرہیز نہیں کردیاں تے اوہناں نوں کوئی نہیں پچھ سکدا۔ کاماگاٹا مارو ویلے ایہو کجھ ہی کیتا گیا سی تے ایہہ عمل اج وی چلدا ہے، اس توں پہلاں وی چلدا سی۔ ایہہ گلّ آرام نال کہی جا سکدی ہے کہ کوئی سٹیٹ اپنے ناگرکاں دے حقاں تے فرضاں دی النگھنا کرن والیاں نال کنی کو سختی نال نبڑدی ہے اس گلّ دا سنکیت ہے کہ سٹیٹ اپنے ناگرکاں دی کنی کو حفاظت کردی ہے۔ جے حقاں تے فرضاں نوں بھنگ کرن والیاں نوں سزا دین لئی قانون وچ کوئی تھاں ہی نہیں تاں پھیر کسے طرحاں دے حق تے فرض ہو ہی نہیں سکدے۔ صرف پکھنڈبازی ہو سکدی ہے۔
1789 دے فرینچ انقلاب ویلے فرانس دی قومی اسمبلی وچ جو منکھ تے شہریاں دے حقاں دا گھوشنا-پترا پاس کیتا گیا سی اوہدے وچ اعلان کیتا گیا کہ ''بندے آزاد جمدے ہن تے آزاد رہندے ہن اتے اوہناں دے برابر دے حق ہن۔'' اس گھوشنا دے ادھار تے بنائے گئے سنویدھان وچ وی ایہہ لکھیا گیا سی کہ جہڑے اس گھوشنا وچلیاں گلاں دی النگھنا کرنگے اوہناں نوں سزا ملیگی۔ اسے کرکے، اس ویلے دی برطانوی سرکار نے فرانس دے انقلاب دے خلاف بہت ہی دشٹ تے گھٹیا حرکتاں کیتیاں سن تانکِ فرانس دا انقلاب کامیاب نہ ہو سکے تے پہلاں والا نظام بحال ہو جاوے۔ 1989 وچ فرانس نے انقلاب دی دو-سوویں سال گریہہ دے جشن منائے۔ برطانیہ دی سابقہ پردھان منتری مارگریٹ تھیچر ایہناں جشناں وچ حصہ لین لئی پیرس چلے تاں گئی پر ایہہ کہنوں رہِ نہیں سکی کہ جمہوری حقاں تے انسانی حقاں دے پکھوں فرانس دے انقلاب دی کوئی نویں پراپتی نہیں سی۔ مارگریٹ تھیچر نے اعلان کیتا کہ ایہہ حق تاں صدیاں پہلاں میگنا کارٹا ''دی گریٹ چارٹر''راہیں حاصل کیتے جا چکے سن۔ میگنا کارٹا اوہ دستاویز ہے جہدے اتے دسخط کرن لئی 1215 وچ انگلش جگیرداراں (بیرنز) نے کنگ جوہن نوں مجبور کیتا سی۔ اس چارٹر دے وچ راجے نے اپنی پرجا نوں کجھ حق دین دا وعدہ کیتا سی۔ انے سارے لوکاں نوں جمہوریات نہیں سی دتی کیونکہ جگیرداراں نے ایہہ چارٹر اس ڈھنگ نال لکھیا سی کہ اوہناں دے اپنے حق محفوض ہون تے ہور ودھیرے سہولتاں ملن۔ ایہہ پہلی واری سی کہ راجے دی تاناشاہ پاور نوں کسے نے انگلینڈ وچ جاں باہر ذرا سیمت کیتا سی اتے چارٹر وچ دو طرحاں دے حقاں دا وعدہ کیتا گیا۔ اک تاں اوہ حق سی جو راجے نے جگیرداراں نوں دین دا وعدہ کیتا اتے دوسرے حق اوہ سن جو جگیرداراں نے اپنے ہیٹھلے 'فریمین' نوں دین دا وعدہ کیتا۔ کجھ حق جویں کہ ہیبیئس کارپس دا حق میگنا کارٹا توں ہی ارمبھ ہویا سی۔
پر بنیادی طور تے ایہہ دستاویز انگلینڈ دے جگیرداراں، جو کیندری سٹیٹ دی شکتی نوں سیمت کرنا لوچدے سن، اتے انگلینڈ دے شاہ وچکار جدوجہد دا نتیجہ سی۔ پر کاماگاٹا مارو دے مسافراں نوں تاں ایہہ حق وی نہ دتا گیا۔ میگنا کارٹا دی اک ایسی دستاویز دے طور تے کسے نے کدے شلاگھا نہیں کیتی کہ انساناں دے حقاں دی کوئی گلّ ایہدے وچ لکھی گئی سی۔ ماڈرن نیشن دی اتپتی دے پکھوں میگنا کارٹا کوئی ایسی چیز نہیں سی جو ایہنوں اگے لجاندی ہووے۔ انگریزاں نوں ہور تنّ سو سال لگّ گئے سن اک کیندری نیشن سٹیٹ قایم کرن وچ۔ مارگریٹ تھیچر ایسی''جمہوریات پسند'' اتے ''دیشبھگت'' ہے کہ جابراں دے راج دے ویلے نوں بڑے ہیروے نال یاد کردی ہے جنہاں جابراں نے ترقی دے راہ نوں بند کرن دی ہر کوشش کیتی سی۔ جے مارگریٹ تھیچر ایس ویلے اس طرحاں دی گلّ بے جھجک کہہ سکدی ہے تاں اندازہ لاؤ کہ اس صدی دے پہلے دو دہاکیاں دوران کینیڈا دے برطانوی ادھیکاری کیہو جہے حقاں اتے آزادیاں دے متوالے رہے ہونگے!
پیپلز فرنٹ نے منگ کیتی سی کہ کینیڈا دی سرکار نوں کاماگاٹا مارو واردات دے شکاراں نوں سنمانت کرنا چاہیدا ہے۔ اوہناں نوں سنمان دین دی تھاں کینیڈا دی سرکار بڑے ہنکاری طریقے نال اسے راہ تری جا رہی جہڑے راہ تے پہلاں تردی آئی ہے۔ بلکہ ایہہ تاں ایتھے تکّ چلے گئے ہن کہ 23 جولائی نوں کاماگاٹا مارو جہاز نوں وینکوور بندرگاہ وچوں خارج کرن دی 75ویں ورھےگنڈھ مناؤن ویلے کیتے گئے پروگراماں سمیں اہنے ساریاں نوں ایہہ صاف کر دتا کہ اپنیاں لوک-ورودھیاں نیتیاں چھڈن دا ایہناں دا کوئی ارادہ نہیں تے ایہہ پہلاں والے راہ ہی چلنگے۔ بڑی بے حیائی نال اک تاں ایہہ صاف کر دتا گیا کہ جو لوکاں وچ فٹّ پاؤن والے عنصر ہن اوہناں دی ایہہ مدد کرنگے تے جو دیش بھگت ہن اوہناں نوں دباؤنگے۔ دوجا ایہہ کہ ایہہ نسلوادیاں دے خلاف کوئی ایکشن نہیں لینگے تے شاونواد بھڑکاؤن والیاں خلاف وی کوئی کاروائی نہیں کیتی جاوے گی۔ تیجا ایہہ کہ انڈین پچھوکڑ دے لوکاں دی جدوجہد نوں ایہہ باقی کینیڈیئن لوکاں دے سنگھرش نالوں نکھیڑ کے ویکھنگے۔
20 صدی دے چڑھن ویلے دی کینیڈیئن سرکار ولوں جنہاں نوں ''ہندو'' کیہا جاندا سی ہن اوہناں نوں ''دسدیاں گھٹگنتیاں'' کیہا جا رہا ہے تے ''مجورٹی رائیٹس'' تے ''مائینورٹی رائیٹس'' دی پکھنڈبازی کیتی جا رہی ہے۔ ایہہ سرکار شریام کمیونٹی وچلے اوہناں ٹوڈیاں نال ہتھ ملا رہی ہے جو ''وزیول مائینارٹی'' لئی ''حق'' منگدے ہن۔ اےداں دی منگ کرن والے کون ہو سکدے ہن؟ ایہہ لوکاں دے جذباتاں دی کوئی وی پرواہ نہ کرن والی گلّ ہے تے سٹیٹ وکھا رہی ہے کہ جنہاں گلاں کرکے 5 ستمبر 1914 دا دردناک واقعہ ہویا سی اوہ راہ اہنے چھڈنا نہیں بھاوَ کہ لوکاں اتے حملے کرن والے کمیونٹی وچلے ٹوڈیاں دا سمرتھن کرنا جاری رکھنا ہے، اتھے اپنے جسوس واڑی رکھنے ہن، بھائیچارے وچ فٹّ پاؤنی ہے، سوآرتھی بندیاں نوں اتشاہت کرنا تے اپنے نال گنڈھنا تے سہولتاں دینیاں ہن تاں کہ اوہ نسل وادی تے شاونوادی نیتی لاگوُ کرن وچ کینیڈیئن سٹیٹ دا ساتھ دین، اتے اوہناں اتے حملے کرن وچ سٹیٹ نوں سوکھ رہے جو اسدی نیتی دے خلاف آواز اٹھاؤندے ہن۔ جو سٹیٹ دی ہاں نال ہاں نہیں ملاؤندے اوہناں نوں ایہہ ''اتوادی'' کہہ کے بھنڈدے ہن ''دہشتگرد'' گردان دے ہن ''اراجکتاوادی'' کہندے ہن۔ اتے جو لوک-ورودھی نیتی چلاؤن وچ ایہناں دے نال سہمت ہن اوہناں نوں ایہہ ''ماڈریٹ'' دسدے ہن ''سیریئس'' دسدے ہن جو بھائیچارے وچ سرمیل لیاؤن لئی گمبھیرتا نال کم کرن والے ہن! نسل وادی سٹیٹ انوسار، انڈین کمیونٹی وچ ''امن'' تے ''سرمیل'' لیاؤنا ہی باقی رہِ گیا ہے ہور کوئی مصلیٰ نہیں۔ اصل وچ ایہہ کمیونٹی دے امن تے سرمیل نوں ختم کرن دا اک بہانہ ہے۔
دیشبھگت اتے نسل واد- ورودھی طاقتاں اتے لائے جا رہے ایہو جہے ٹھپے 1914 وچ وی ورتے گئے سن۔ لفظ وی نہیں بدلے۔ جو لوک دیش بھگت سن اوہناں دا کھنڈن کیتا گیا تے کینیڈا وچوں ڈپورٹ کرکے واپس انڈیا بھیج دتا گیا جتھے بہت سارے پھانسی تے لٹکا دتے گئے۔ ایہناں لوکاں اتے دیش-دھروہ اتے شاہ دے خلاف اٹھ کھڑے ہون دے الزام لگائے گئے سن۔ 1914 دی طرحاں ہی اج وی ہندوستانی مول دے کینیڈیئن لوکاں دی جدوجہد نوں باقی کینیڈیئن دی جدوجہد توں وکھری دسیا جا رہا ہے حالانکہ اس ویلے وی ایہہ جدوجہد سارے کینیڈیئن لوکاں دی سانجھی جدوجہد سی تے اج وی سارے کینیڈیئن دی ہے۔ جدوں اسیں منگ کردے ہاں کہ انڈین مول دے لوکاں نوں اس ملک وچ امن چین نال رہن دا حق ہے تے اس حق وچ سٹیٹ نوں کوئی دخلئندازی نہیں کرنی چاہیدی، حقاں نوں مارنا نہیں چاہیدا، لوکاں وچ اپنے جسوس تے ایجنٹ نہیں واڑنے چاہیدے، تاں اسیں ایہہ حق صرف ہندوستانیاں واسطے نہیں منگدے ساریاں واسطے منگدے ہاں۔ اسیں انڈین مول دے لوکاں لئی کوئی سپیشل حق نہیں منگدے۔ جس ویلے نسل وادی سٹیٹ سانوں ایہہ دسدی ہے کہ کینیڈا وچ لوک ''گورے'' اتے ''وزیول مائینارٹیز'' وچ ونڈے ہوئے ہن اتے ''مجورٹی رائیٹس'' تے ''مائنورٹی'' رائیٹس نام دی کوئی چیز ہو سکدی ہے تاں کون ایہو جہی کھوکھلی گلّ نوں منّ سکیگا؟ ایہہ کداں ہو سکدا ہے کہ کسے نوں ودھ حق ہون تے کسے نوں گھٹّ؟
اصلیت ایہہ ہے کہ سٹیٹ لوکاں نوں پاڑن لئی نسل واد دی ورتوں کردی ہے۔ ایہہ شاونواد نوں ہلا شیریل دندی ہے جو سارے لوکاں اتے حملہ کرنا ہے۔ اسے لئی کیہا گیا ہے کہ جہڑی قوم دوجیاں نوں دباؤندی کردی ہے اوہ آپ وی آزاد نہیں ہو سکدی۔ لوکاں بارے وی ایہو گلّ صحیح ہے۔ ایہہ گلّ صحیح نہیں کہ ''نان وائیٹس'' لوکاں دے خلاف وتکرا ''وائیٹ'' لوک کردے ہن۔ ایہہ اک منگھڑت کہانی ہے جو نسلوادیاں دی کاڈھ ہے۔ کتھت 'وائیٹس'' دی اچتا دی من-گھڑت گلّ اک منٹ وچ ردّ کیتی جا سکدی ہے۔ کی کیوبیک دے فرینچ بولن والے لوک ''سفید'' نہیں سن جنہاں دے خلاف بڑی بے دردی نال نسلی وتکرا کیتا گیا سی؟ برطانوی بستیواد نے اوہناں اتے وی اس طرحاں ہی ظلم ڈھائے سن جویں ہندوستانیاں اتے ڈھائے سن۔ آئرش پچھوکڑ والے لوک وی سفید ہی سن۔ اوہ وی بستیوادیاں ہتھو بتھیرے خوار ہندے رہے ہن تے ہو رہے ہن۔ حالے پچھے جہے بریٹیش کولمبیا اندر ڈوکوبورز، جو کہ سفید ہن، اوہ وی سٹیٹ ہتھو کھجل ہوئے ہن۔ سو اس ظاہر ہو جاندا ہے کہ ایہہ اک منگھڑت کہانی ہے کہ ''سفید'' لوکاں نوں ''غیر-سفید'' لوکاں نالوں بہتے حق حاصل ہن تے ایہہ اک ایسا اوزار ہے سرمائیداراں دے ہتھ وچ جہنوں ورت کے اوہ لوکاں وچ فٹّ پاؤندے ہن۔
اصلیت ایہہ ہے کہ سٹیٹ نسلوادیاں دی مدد کردی ہے جتھیبند ہون وچ وی اتے وکھ وکھ پچھوکڑ دے لوکاں دے خلاف شریام رولا پاؤن وچ وی۔ ایہناں نسلوادیاں دا پرچار وی کیتا جاندا ہے تے پولیس ایہناں دی راکھی وی کردی ہے۔ جیکر ایہہ گلّ درست ہووے کہ ''وائیٹ'' لوکاں نوں سبھ حق حاصل ہن تاں 1930 وچ باقی ساریاں لوکاں نالوں زیادہ ''وائیٹس'' نوں کینیڈا وچوں ڈپورٹ کیوں کیتا گیا؟ اوہناں اتے بالشوک ہون دا لیبل لا کے بھنڈیا گیا تے سرکار کہندی سی کہ ایہہ سٹیٹ نوں الٹاؤنا چاہندے ہن۔ ہزاراں دی گنتی وچ ایہہ لوک یورپ نوں واپس بھیج دتے گئے۔ مطلب ایہہ ہے کہ اتھے کینیڈا وچ کسے دے وی حقاں دی کوئی گرنٹی نہیں۔ کینیڈا اپنے ناگرکاں نوں کوئی ایسا بنیادی حق نہیں دندا جہدی کوئی وی النگھنا نہ کر سکے۔
اتہاسک طور تے کینیڈا وچ اک کہاوت بن گئی ہے کہ تہانوں حق نہیں ہن بلکہ ''رعایتاں'' (پرولجز) ملیاں ہوئیاں ہن۔ جے تسیں ساڈے کہے نہیں چلدے تاں اسیں ایہہ ''رعایتاں'' واپس وی لے سکدے ہاں اتے جے ساڈے آکھے لگدے رہے تاں ''رعایتاں'' چالو رہنگیاں۔ ایہہ گلّ اوہ شریام کہندے ہن۔ چارٹر آف رائیٹس اینڈ پھریڈمز زور دے کے کہندا ہے کہ کینیڈا وچ سارے حق دباء ہیٹھ ہن تے ''ریزنبل لمٹس'' دا کنڈا حقاں اتے لگا ہویا ہے۔ سسٹم دے رکھوالے اتے اسدی وکالت کرن والے اس دباء نوں ''واجب'' دسدے ہن۔ قنون دے راج دی گلّ کرن دی تھاں اوہ ایہہ کہن تکّ جاندے ہن کہ ایہہ بندشاں ''جمہوریات دی درورتوں'' نوں روکن لئی ضروری ہن۔ ایہہ گلّ اینی بوگس ہے کہ اک سادہ مثال ایہدی ساری فوق کڈھ دندی ہے۔ مثال دے طور جو ساڈے لئی واجب ہے تے جو برائن ملرونی لئی واجب ہے اوہدے وچ بڑا فرق ہے۔ جے ساڈی سرکار ہندی جہدے توں منگ کیتی گئی ہندی کہ کاماگاٹا مارو گھٹنا دی اتہاسک غلطی دے پیڑتاں نوں انصاف ملے تاں ساڈی سرکار سٹیٹ دی طرفوں معافی منگدی، صرف سارے کینیڈیئن لوکاں توں ہی نہیں بلکہ سارے ہندوستانی لوکاں توں وی اتے اوہناں دے پرواراں توں وی جنہاں دے بندے اس بے انصافی دا شکار ہوئے سن۔ اسیں ایہنوں ''ریزنبل لمٹس'' خیال کردے اتے ''واجب'' سمجھدے۔ اتے اسیں ایہہ اعلان وی کردے کہ ساڈی سرکار نہ کسے وی طرحاں دا نسل واد تے نسلی وتکرا آپ کریگی اتے نہ کسے نوں کرن دی اجازت دیویگی۔
سپریم کورٹ دے ججّ کینیڈیئن سٹیٹ دے ایسے خوشامدی ہن کہ کسے وی ججّ نے حالے تکّ کوئی ایسی ججمینٹ نہیں دتی جو ''ریزنبل لمٹس'' دے آپہدرے سنکلپ نوں ردّ کردی ہووے۔ ایہدے الٹ سگوں اوہناں نے ایہدے اتے منظوری دی موہر لائی ہے تے جہدے اندر اک ویکتی دی ناگرکتا تے ناگرک نوں ملک وچ رہن دے حق دی وی النگھنا کیتی جا سکدی ہے۔ جس ویلے حقاں اتے کوئی بندش لائی جا سکدی ہووے، چاہے بندش ''ریزنبل'' ہووے جاں ''انریزنبل'' ہووے، اک بہت وڈا مصلیٰ اٹھ کھڑدا ہے۔ ہر گلّ دی ویاکھیا کسے وی طرحاں کیتی جا سکدی ہے۔ جو آرتھک طور تے تکڑے ہن اوہناں نوں سارے حق ہونگے جویں اس ویلے کینیڈا وچ ہے۔ اتھوں تکّ کہ امیگریشن قانون وی اسے لحاظ نال گھڑ لئے گئے ہن۔ کسے وی ملک دا دھناڈھ ویکتی کینیڈا وچ پکے طور تے آ سکدا ہے تے وسّ سکدا ہے کیونکہ اس کول پیسہ ہے جد کہ غریب نوں اتھے آؤن دی آگیا نہیں وی دتی جا سکدی کیونکہ غریب ہے۔ جو امیر لئی جائز ہے اوہ غریب لئی نجائز ہے۔ حقاں دی النگھنا نہ ہو سکدی ہووے اک بہت بنیادی شرط ہے۔ کسے حق دی کوئی وکت تے مہتو تاں ہی ہے جے اس دی النگھنا ہون دی صورتَ وچ النگھنا کرن والے نوں کوئی سزا ملن دی ووستھا قانون دے وچ موجود ہووے ورنہ حق دی کوئی اہمیت نہیں فضول گلاں ہن۔ ایہدے وچوں صرف جھگڑے بازی ہی نکلیگی۔
ساڈے خیال دے وچ کینیڈیئن سٹیٹ آپہدری اتے لا قانونی دی سٹیٹ ہے جو لٹ-کھسٹّ، پچھاکھڑ اتے پرتیکریا دے پکھ وچ کھلوندی ہے۔ کینیڈیئن سٹیٹ دی نظر وچ کوئی حق ایسا نہیں جو النگھیا نہ جا سکدا ہووے۔ ایہدی کہنی تے کرنی وچ بہت وڈا فرق ہے۔ مثال دے طور تے، اک پاسے کینیڈا دا ودیش منتری ساؤتھ افریقہ دے نسلی نظام دے خلاف گلّ کریگا تے دوجے پاسے کینیڈا دے وپاری ساؤتھ افریقہ نال ودھ چڑھ کے وپار کر رہے ہن۔ کی ایہہ مذاق نہیں؟ کینیڈیئن سٹیٹ دے اک پرتیندھ دے لفظاں دا کی ملّ ہے؟ اسے طرحاں کینیڈیئن سٹیٹ اک پاسے ایہہ اعلان کر سکدی ہے کہ ایہہ نسل واد دے خلاف ہے تے دوجے پاسے برزوآ پریس، ریڈیو، ٹیلی ویژن آدی اتے نسلوادیاں دے جلسے جلوساں دا بھرواں پرچار وی کری جاندے ہن تے پولیس اوہناں دی راکھی وی کردی ہے۔
ایہہ کہنا کہ اوہ نسل واد دے خلاف ہن جاں ایہہ کہنا کہ کینیڈا دی سرکار ہن نرم ہو گئی ہے تے ویہویں صدی دے پہلے دہاکیاں دی کینیڈیئن سرکار تے کینیڈا وچ ہن تکّ آئیاں ساریاں سرکاراں ہندوستانی مول دے لوکاں نال جہڑا نسل وادی سلوک کردیاں رہیاں ہن اج دی سرکار اوہدے نالوں اپنا ناطہ توڑ گئی ہے، لوکاں دی اج دی حالت نال مذاق کرن برابر ہے۔ بلکہ، کامریڈو تے دوستو، ایہہ لوک تاں ساڈا مذاق اوڑا رہے ہن۔ 23 جولائی نوں کاماگاٹا مارو واردات دا دن مناؤن دے موقعے نوں سرکار نے ہندوستانی برادری وچ اپنے پٹھوآں دا پرچار کرن لئی ورتیا جو اس ملک وچ نسل واد دا ورودھ کرن والیاں تے جمہوری طاقتاں دی بے عزتی کرن والی گلّ ہے۔ ایہناں وچوں کئی ٹکڑبوچاں نوں نسل واد ورودھی تے جمہوری طاقتاں خلاف کم کرن لئی پیسہ وی دتا گیا ہے۔ اوہناں نے جو کجھ 23 جولائی نوں تے اس توں پہلاں کیتا ہے اک طرحاں نال اس گلّ دا اعلان ہے کہ اوہناں نے پہلاں وال راہ نہیں چھڈنا تے اپنا رنگ نہیں بدل سکدے۔ اوہناں دیاں کرتوتاں ایہہ گلّ صاف کردیاں ہن کہ سانوں اپنی جدوجہد ہور تیز کرنی پویگی۔ اسیں اپنے حقاں دیاں منگاں نوں کسے وی طرحاں مٹھا نہیں کر سکدے اتے بنیادی حقاں دی ابھنگتا دی جدوجہد نوں اسیں ہور تیز کراںگے۔
کینیڈا دی سٹیٹ جمہوریات دیاں بڑیاں ڈینگاں ماردی ہے پر ایہدی کہنی تے کرنی وچ جمہوریات والی کوئی چیز نہیں۔ کسے وی اصلی جمہوری نظام وچ لوکاں دے بنیادی حقاں دی ابھنگتا لازمی ہے اتے جمہوریات دا مطلب اتے تتّ علیٰحدہ نہیں ہو سکدا۔ بھاوَ ایہہ کہ جمہوریات بہو گنتی دا راج ہندا ہے تے بہو گنتی دے ہتاں لئی ہندا ہے۔ اتھے اسیں جنسنکھیا دی بہو گنتی دی گلّ کر رہے ہاں۔ اسیں لوکاں نوں نسل دی بنا تے نہیں تقسیم کردے جویں سرکار تے سارے نسل وادی کردے ہن تے ''وائیٹس'' نوں مجورٹی تے باقیاں نوں ''وزیبل مائینارٹیز'' بیان کردے ہن۔ بالکل نہیں۔ بہو گنتی نوں ''وائیٹس'' برابر بیان کر دینا جمہوریات دی روح دے بالکل خلاف جان دے برابر ہے۔ بہو گنتی دی پریبھاشا ویلے دیاں اتہاسک حالتاں متھدیاں ہن۔ مثال دے طور تے، امریکہ دے لوک اٹھارھویں صدی وچ برطانوی بستیواد دے خلاف لڑے۔ اس ویلے دی جدوجہد دے تتّ نے ایہہ طے کیتا کہ اس ویلے دے امریکی لوکاں دی بہو گنتی کہڑے پاسے سی تے اوہ کون لوک سن۔ اوہ سارے لوک جنہاں دی تانگھ تے جذبات آزادی تے سوادھینتا حاصل کرن دے سن، بہو گنتی سن۔ اوہناں نے اپنی اچھا پوری کیتی تے اپنے حقاں لئی سٹیٹ ستھاپت کیتی۔ جے اسیں اس ویلے دی بہو گنتی دی پریبھاشا دی ویاکھیا کسے ہور طرحاں کریئے جاں اس ویلے دے حالات دے لحاظ نال کریئے تاں اک بڑی ہاسوہینی بات ہوویگی۔ اس ویلے امریکہ دی بہو گنتی مزدور جماعت دی ہے تے ہور وی محنت کش طبقے ہن جو اس بہو گنتی دا حصہ ہن۔ اس ویلے دے حالات دی روح دے لحاظ نال صحیح جمہوری سٹیٹ اوہ سٹیٹ ہو سکدی ہے جو مزدوراں دی چنی ہوئی ہووے تے مزدوراں دے حقاں لئی کم کرے۔ ایہو جہی سٹیٹ کسے وی طرحاں باقی محنت کشاں دے حقاں دے خلاف نہیں ہو سکدی جو سماج وچ اتپادن کرن والے ہن۔ ایہہ ہر اس چیز دے خلاف ہوویگی جو اوہناں نوں غلام کرن والی ہووے۔ تے ایہہ اک اصلی جمہوریات قایم کریگی۔
کی ایہہ کیہا جا سکدا ہے کہ اس ویلے ساڈے ملک وچ بہو گنتی لکھپتیاں تے کروڑپتیاں دی ہے؟ صرف چوناں کرا دین تے ایہہ کہہ دین نال کہ چوناں راہیں لوکاں دی ''اچھا'' دا اظہار ہو گیا ہے نال جمہوریات ستھاپت ہو جاندی ہے؟ ایہہ اک دھوکھیبازی ہے! تے اس پکھنڈبازی تے ڈرامیبازی وچ مساں ادھے لوک ہی ووٹاں پاؤن واسطے رجسٹر ہندے ہن ووٹ پاؤنی تاں اک پاسے رہی۔ امریکہ وچ ایہہ کوئی بڑی گلّ نہیں کہ ادھے توں زیادہ لوک ووٹر لسٹاں وچ درج ہی نہیں ہندے۔ تے جو بہسمتی نال جتن دیاں ڈینگاں ماردے ہن اوہناں نوں بہتی وار کل ووٹاں دا مساں 15-20 فی صدی ہی ملیا ہندا ہے۔ سو کون کہہ سکدا ہے کہ اوہ بہو گنتی دے چنے ہوئے نمائندے ہن؟ تے ایہہ چنے ہوئے نمائندے کردے کی ہن؟ بہو گنتی دے ہتاں دی راکھی؟ کیسا مذاق ہے۔
ساتھیو تے دوستو،
جد ایہہ گلّ گجھی نہیں ہے کہ کینیڈیئن سٹیٹ لوک-ورودھی طریقے نال کم کردی ہے تاں سرکار دے کیتے ہوئے سارے وعدے شکی ہو جاندے ہن، اعتبار یوگ نہیں لگدے۔ اسیں برائن ملرونی، جیری ویئنر تے ہورناں دیاں گلاں تے یقین نہیں کر سکدے۔ کی سرکار کاماگاٹا مارو گھٹنا دے شکاراں نوں سنمانت کریگی؟ کی سرکار اعلان کریگی کہ نسل واد دی ورتوں ہن ایہہ بالکل نہیں کریگی؟ تے کی سرکار حقیقی ارتھاں وچ نسل واد دے عملاں توں ہن طوبیٰ کر لئےگی؟ سرکار ایہناں سوالاں دا کوئی جواب نہیں دینا چاہندی۔ ایہدا مطلب ہے کہ ساڈی جدوجہد وی چلدی رہیگی۔ اسدا مطلب ہے کہ ایسٹ انڈیا ڈفینس کمیٹی-پیپلز فرنٹ اس 24 دسمبر نوں اپنی کنوینشن ویلے ایہہ بنیادی کم کرن دا بیڑا اٹھاوے کہ آؤندے سمیں وچ نسل واد دے خلاف جدوجہد ہور تیز کراںگے خاص کر ایہناں سوالاں اتے سٹیٹ دے سٹینڈ دے خلاف جدوجہد نوں ہور مضبوط کرنا ہووےگا۔ مطلب ایہہ کہ کاماگاٹا مارو گھٹنا دے شکاراں دی یاد مناؤن لئی ساڈے پروگراماں دے 11 جنوری نوں مکن ویلے سانوں لوکاں وچ ایہہ دسنا پینا ہے کہ سرکار نے نسل واد دے راہ نہ چلن توں انکار کر دتا ہے۔ سرکار نے کاماگاٹا مارو گھٹنا دا شکار ہوئے لوکاں دا سنمان کرن توں نانہہ کر دتی ہے اتے ایہہ لوکاں نوں پاڑن تے اک دوجے نال لڑاؤن دے اپنے پرانے طریقے نوں چھڈن لئی بالکل راضی نہیں۔ سانوں ایہہ گلّ ڈٹ کے کہنی ہوویگی کہ سرکار نسل وادی ہے کیونکہ ایہہ نسل واد دے خلاف سٹینڈ نہیں لیندی۔ سرکار نسلوادیاں نال ہمدردی رکھدی ہے کیونکہ ایہہ نسل واد دا پرچار کرن تے نسلی وتکرا کرن والیاں نوں سزا دین لئی کوئی قدم لین لئی تیار نہیں۔
سرکار اپنی پراپتی اتے ہن وی اتنی ہی پرسنّ ہے جویں 1914 وچ سی تے پچھلے 75 سال توں رہی ہے۔ اہنے کدے وی اپنیاں کرتوتاں تے کوئی شرمندگی محسوس نہیں کیتی تے ایہدی تازہ مثال اوہ ہے جو اہنے 23 جولائی نوں کیتا۔ جے سرکار نوں اپنے کیتے تے کوئی افسوس ہندا تاں ایہہ کاماگاٹا مارو حادثے دے یادگاری سماگماں وچ آؤن دا سدا اوہناں ساریاں نوں دندی جنہاں دی ایہدے وچ دلچسپی ہے۔ ایہہ ساریاں سبندھت دھراں نوں سدا دندی کہ آؤ سارے اکٹھے ہو کے 23 جولائی نوں اس گھٹنا دے شکار ہوئے لوکاں نوں سنمانت کریئے اتے اعلان کردی کہ کینیڈیئن سٹیٹ مڑ کے کدے ایسا کم نہیں کریگی۔ اسدی بجائے سرکار نے ایہہ کیتا کہ جہڑے ڈٹ کے لوکاں دی ایکتا لئی جدوجہد کردے ہن، نسل واد دے خلاف لڑدے ہن تے کاماگاٹا مارو گھٹنا دی جدوجہد دے تتّ نوں لے کے اگے تردے ہن اوہ اک پاسے ہن تے جہڑے شکی عنصر ہن اوہ دوجے پاسے ہن۔ ایہو جہے شکی عنصراں نوں سرکار نے اکٹھے کرکے اگے کیتا تاں کہ اوہ غداری دے کارے کردے رہن۔ ایہہ ضرور ہو سکدا ہے کہ اوہناں وچ کجھ سیریئس تے چنگی نیئت والے بندے وی ہون جو چیزاں نوں صاف نہیں ویکھ سکے تے بھرمائے گئے، پر مصلیٰ ایہہ نہیں۔ سوال ایہہ ہے کہ 23 جولائی نوں سٹیٹ نے کی کیتا؟ سٹیٹ نے 23 جولائی نوں اوہو کجھ کیتا جو 1914 نوں کیتا سی۔ اہنے لوکاں اندر فٹّ دے ہور بی بیجن اتے جذباتاں نوں بھڑکاؤن دا کم کیتا۔ اک پاسے، 23 جولائی 1989 نوں اس مصلے اتے دیشبھگت طاقتاں نے اپنا سٹینڈ لیا۔ دوجے پاسے سٹیٹ اک وار پھیر دیشبھگت طاقتاں دے خلاف حرکت وچ آئی۔ کاماگاٹا مارو حادثے دے 75 سال بعد اتے 23 جولائی 1989 دیاں شرم ناک گتیودھیاں مگروں، سوال اٹھدا ہے، جو اسیں شریام سبھ دے ساہمنے کردے ہاں کہ کی سٹیٹ انڈین برادری وچ اک پھر خون خرابہ کراؤنا چاہندی ہے؟ ایہہ کم کراؤن لئی اوہ کیہدی مدد کر رہے ہن؟ اوہناں دے ایجنٹ کون نے؟ اوہ کون نے جو سی.آئی.ڈی تے پولیس دے ایجنٹ بیلا سنگھ غدار وانگ پستول چلاؤنگے؟ ایس ویلے کینیڈیئن سٹیٹ دا پستول چلاؤن لئی کون تیار کیتے گئے ہن؟ گولی کیہدے ماری جاوے گی؟ اتے ایہہ گھٹیا کرتوت دا انعام کی ملیگا؟ ایہہ سارے سوال اٹھدے ہن۔ مزدوراں نوں ایہہ سوال ادھیکاریاں توں پچھنے چاہیدے ہن۔ اوہناں نوں ایہناں منسٹراں تے پارلیمینٹ دے میمبراں نوں پچھنا چاہیدا ہے کہ دسو تہاڈے ارادے کی ہن، کی پلین ہے ایس ویلے؟ 5 سونبر 1914 نوں تاں بیلا سنگھ غدار نے گردوارے وچ اک دیسی بھائیبند دے مرگ دے بھوگ سمیں بھائی بھاگ سنگھ دی پٹھّ وچ گولی ماری سی ہن کیہنوں مرواؤن دیاں سکیماں نے سٹیٹ دیاں؟ جے اوہناں دی ضمیر صاف ہوئی تاں کہنگے کہ ساڈا ایسا کوئی پلین نہیں، کوئی ارادہ نہیں۔ تے سارے کہنگے کہ سٹیٹ ہن جو کہندی ہے اوہ صحیح ہے۔ لیکن، سانوں اویسلے نہیں ہونا چاہیدا تے چپّ کرکے نہیں بیٹھنا چاہیدا۔ کینیڈیئن سرکار تے سٹیٹ کہندی ہے کہ ایہہ ساریاں دی نمائندگی کردی ہے۔ لیکن 23 جولائی نوں اہنے کسے دی نمائندگی نہیں کیتی۔ ایہناں نے صرف اپنے سوڑے ہتاں دی خاطر اوہناں دی نمائندگی کیتی جو ایہناں دے مگر لگّ ترے اتے 1914 دیاں تے ہن تکّ دیاں اپنیاں غیر قانونی تے نسل وادی کرتوتاں دی معافی منگن توں انکار کیتا۔
اسیں جہڑی جدوجہد کر رہے ہاں ایہہ سارے کینیڈیئن لوکاں دی جدوجہد ہے لوکاں دے کسے خاص طبقے لئی نہیں لیکن ایہدے نال ہی ہندوستانی مول دے لوکاں نوں ایہہ حق ہے کہ اوہ اپنے نال ہوئیاں بے انصافیاں دی تلافی لئی اکٹھے ہو کے آواز اٹھاؤن۔ ایہہ چیز کسے وی طرحاں لوکاں دی ایکتا دی بھاونا دے خلاف نہیں۔ بلکہ ایہہ کینیڈا دے تمام لوکاں دی ایکتا نوں مضبوط کردی ہے۔
کامریڈو تے دوستو،
سرکار نے جو کجھ 23 جولائی نوں کیتا جاں جو کجھ پچھلے 75 سال توں کیتا جا رہا ہے ایہدا صحیح خلاصہ ایہہ ہے کہ سرکار اوہناں بزدلاں تے ٹکڑبوچاں نوں شہِ دندی ہے جنہاں دا کوئی اصول نہیں۔ جو سرکار دے خلاف آواز اٹھالدے ہن تے اپنے حقاں لئی جدوجہد کردے ہن سرکار اوہناں نوں نفرت کردی ہے،''دہشتوادی''قہقے بھنڈدی ہے، اوہناں اتے ''ہنساوادی' تے ''اتوادی''دا لیبل لاوندی ہے۔ اسیں اس سٹیج توں اعلان کردے ہاں اتے پچھلے ویہہ سال توں کردے آ رہے ہاں کہ اسیں کسے وی ایسی طاقت موہرے جھکن والے نہیں جو سانوں حقاں دی گلّ کرن توں روکن دی منشا رکھدی ہووے۔ ساڈا سٹینڈ حق سچ تے آدھارت ہے۔ اسیں اپنے حقاں دی بھیکھ نہیں منگدے۔ اسیں اپنے حق خود لکھدے ہاں تے اوہناں حقاں لئی جدوجہد کردے ہاں۔ اسیں اپنے حقاں دی پریبھاشا وی آپ کراںگے تے لوانگے وی آپ۔ ساڈی جدوجہد دا ادھار ایہو چیز ہے۔
ساڈے تے الزام لایا جاندا ہے کہ اسیں سٹیٹ نوں اپنے اگے جھکاؤن دیاں کوششاں کر رہے ہاں۔ اسیں پچھدے ہاں کہ جے سٹیٹ لوکاں دے ساہمنے جھک جاوے تاں ایہدے وچ خرابی کی ہے؟ اسیں ایہہ نہیں کہندے کہ سٹیٹ ساڈے موہرے گوڈے ٹیک دیوے تے ساڈی غلام بن جاوے۔ اسیں صرف ایہہ کہندے ہاں سٹیٹ لوکاں دے خلاف اپنے کیتے ہوئے گناہاں لئی معافی منگے تے اگانھ لوکاں دی سنگھی نپنا بند کرے۔ کی ایہہ کوئی بہت وڈی منگ ہے؟ اپنی غیرت دا احساس رکھن والے کوئی وی لوک اینی کو منگ تاں کرنگے ہی۔ اسیں کوئی پیسے دے عوضانے دی منگ نہیں کردے حالانکہ ہندوستانی برادری دے میمبراں نوں 1913-14 دے کاماگاٹا مارو ساکے لئی اس ویلے دی سرکار اپنیاں دشٹ حرکتاں کرکے دیندار سی۔
ساڈے لوک اتھے کینیڈا وچ پہلے دن توں ہی محنتی رہے ہن۔ جدو 1906-8 وچ ایہہ گھٹیا پرچار کیتا جاندا سی کہ ساڈے لوک سٹیٹ اتے بوجھ بندے نے اس ویلے دے تتھاں دی تحقیقات توں صاف دسدا ہے کہ اس ویلے ساڈا کوئی وی بندہ سوشل ویلپھیئر تے نربھر نہیں سی۔ انڈین پریوار اپنے بے روزگاراں دی دیکھبھال خود آپ کردے سن تے بڑی چنگی طرحاں کردے سن۔ ہندوستانی مول دے لوکاں تے باقی کینیڈیئن لوکاں دے خلاف کیتیاں گئیاں غلط کاروائیاں نوں پیسے نال نہیں تولیا جا سکدا۔ ہو سکدا ہے کہ نہرو تے اندرا ورگیاں نوں منگن دی عادت ہووے لیکن ساڈے لوک اےداں نہیں کردے۔ چاہے پنجابی ہون جاں انڈیا دے کسے ہور خطے دے لوک، ساڈے لوکاں وچ کسے اگے جھکن دا کوئی رواج نہیں۔ لوکاں دی اپنی عزت آبرو تے انکھ دی راکھی کرن دی جدوجہد سدا چلدی رہی ہے، اس ویلے وی جاری ہے تے جاری رہیگی جد تکّ ساریاں لئی برابر دے حق وجود وچ نہیں آ جاندے۔ ایہہ جدوجہد کدے تیز تے کدے ذرا مٹھی بھاویں ہو جاوے پر ختم نہیں ہو سکدی۔ کدے کوئی ایسا دن نہیں لنگھیا جد ساڈے دلاں وچ آزادی، خودمختاری اتے اپنی مرضی نال رہن دی تانگھ نہ اٹھدی ہووے۔ جنہاں نوں پیسہ پیارا ہے تے جو آزادی تے انکھ دی بھاونا نوں ردّ کردے ہن اوہناں نے اپنا منہ ساڈے اتہاس ولوں موڑ لیا ہے، ساڈیاں روایتاں نوں پٹھّ دے گئے ہن، لیکن وینکوور دا ترقیپسند بھائی چارا، ہندوستان دے دیشبھگت تے اگانھ ودھو لوک اتے پنجاب دے لوک اےداں نہیں سوچدے۔ اوہ اپنے اتہاس، اپنیاں شاندار روایتاں اتے جدوجہد تے پہرہ دین والے لوک ہن۔
نسل وادی جنون جاں لکویں نسل واد دے اس سارے سمیں دوران نسل واد-ورودھی جمہوری شکتیاں ہکاں کڈھ کے، دھوناں چکّ کے، تے حورے وٹّ کے لڑدیاں رہیاں نے تے اپنی راکھی کردیاں رہیاں ہن۔ کسے نوں وی کدے ایہہ بھلیکھا نہیں رکھنا چاہیدا کہ ہن اسیں اویسلے ہو جاوانگے جاں لڑائی چھڈّ جاوانگے۔ ساڈی جدوجہد کسے وی طرحاں نال کسے دا اپمان کرن لئی نہیں تے کسے دا نقصان کرن لئی نہیں۔ ایہہ کسے دے خلاف نہیں، کسے نوں غلام بناؤن لئی نہیں بلکہ ایہہ کہن لئی ہے کہ آؤ سارے اٹھ کھلوئیئے۔ جے اسیں ایہہ نہیں کردے تاں پھیر اسیں اوہ نہیں جو ہون دا دعوہ کردے رہے ہاں۔ اپنے آپ نوں ختم کرنا مشکل ہے، بہت مشکل۔ لوکاں دیاں رگاں وچ دوڑن والے خون برابر ہے ایہہ چیز جہدے بغیر کوئی نہیں رہِ سکدا۔
ہندوستانی مول دے باہر رہندے لوک بھاویں کئی وکھ وکھ ملکاں دے شہری ہونگے لیکن اوہناں دی قوم اک ہی ہے۔ ایہہ بہت ہی بدقسمتی دی گلّ ہے کہ ہندوستانی قوم دی نمائندگی کرن والی سٹیٹ اپنے لوکاں نال دشمناں والا سلوک کردی ہے ملک وچ وی تے ملک دے باہر وی۔ ایہہ اوہناں دے خلاف سازشاں وی کردی ہے۔ ایہدا وطیرہ وی اسے طرحاں دا جویں کاماگاٹا مارو ساکے دے ویلیاں وچ انڈیا دی بستیوادی سرکار دا سی۔ ایہہ وی لوکاں دے دشمناں نال بہہ کے لوکاں خلاف سازشاں کردی ہے۔ دراصل اہنے وی اتھے ساڈے خلاف ساڈے دشمناں والے ہی کم کیتے ہن۔ کی تسیں جاندے ہو کہ 1947 توں لے کے 1978 تکّ 42 سال دے عرصے وچ کئی سامراجی تے سودھوادی بدیشی ریاستاں نے ساڈے لوکاں دے خلاف ہر قسم دے نسل وادی اپشبد ورتے ہن؟ ہندوستان دی سرکار نے حالے تکّ کدے وی ایہدے خلاف کوئی روس دا لفظ نہیں مونہوں کڈھیا۔ اہنے کدے کسے دی نکھیدھی نہیں کیتی۔ نسل وادی حملیاں وچ کئی جنے مارے وی گئے ہن خاص کر برطانیہ اندر۔ لیکن ہندوستان دی سرکار دی زبان نوں جندے لگے رہے ہن۔ جدوں کدے ایہہ بولدی ہے ساڈے خلاف زہر ہی اگلدی ہے۔ ایہہ کہندی ہے کہ اسیں ایسے لایق ہاں ساڈے نال اےداں ہی ہونی ہے ساڈا ہی قصور ہے۔
جد اسیں ایتھے اپنے حقاں لئی لڑدے ہاں، اپنے آدر مان لئی جدوجہد کردے ہاں تاں اک طرحاں نال ہندوستان وچ وسدے ساڈے لوکاں نوں وی اتشاہ ملدا ہے۔ اتھے وی ساڈے بھیناں بھائیاں دی حوصلہ اپھزائی ہندی ہے۔
ساڈے ویری سانوں طعنے ماردے ہن کہ ایتھے باہرلے ملکاں وچ رہِ کے اسیں ہن بڑے ''خوش حال'' ہو گئے ہاں۔ کی مطلب ہے ''خوش حال'' ہون دا؟ کی اسیں اپنی انکھ عزت ویچ دیئیے؟ اپنے آدر مان دی کوئی پرواہ نہ کریئے؟ ایہدے الٹ،''خوش حال'' ہون دا مطلب ایہہ ہے کہ ہن سانوں اپنے حقاں ہکوکاں لئی، اپنے عزت آبرو نوں قایم رکھن لئی تے اپنی انکھ دی راکھی لئی جدوجہد ہور وی تکڑائی نال کرنی چاہیدی ہے۔ اپنی خوش حالی لئی کم کرن تے اپنے حقاں لئی لڑن وچ کوئی ورودھتائی نہیں۔ جہڑے ایہہ کہندے ہن ہن کیونکہ اسیں خوش حال ہو گئے ہاں اس لئی ہن اپنے دشمنا موہرے گوڈے ٹیک دیئیے بہت بڑی غلطی کر رہے ہن۔ ایہدے وچ کوئی عقل مندی نہیں۔ ایہہ اک ایسی بے وقوفی ہے جہنوں سبھ ترقیپسند اتے جمہوری شکتیاں ردّ کرنگیاں۔ جو اس طرحاں دے مشورے دندے ہن اوہ نسل وادی سٹیٹ دی چاکری تے سیوا کرن دے مشورے دے رہے ہن۔ ساڈے آرتھک طور تے ذرا سوکھے ہو جان دا مطلب ہے کہ اسیں اپنے حقاں دی لڑائی ہن ہور وی زیادہ صلاحیت نال لڑن دے قابل ہو گئے ہاں۔ کی اوہناں دا مشورہ ایہہ کہ جے اسیں سوکھے ہو گئے ہاں تاں سبھ کجھ چھڈّ کے گھریں بہہ جائیے؟ اےداں دی ''عقل مندی'' کرن دی صلاحَ صرف ہنڈھے ہوئے غدار ہی دے سکدے ہن جنہاں نوں کوئی انکھ نہیں کوئی شرم نہیں۔
ساتھیو تے دوستو،
سانوں لازمی طور تے اپنا سنگھرش تکڑا کرنا پویگا۔ سانوں کوئی ایسی غلط فہمی نہیں سی کہ سرکار عقل کریگی تے ساڈیاں منگاں منّ لویگی۔ اوہناں نے تاں سگوں ساڈے خلاف اک ہور اپرادھ کر دتا ہے جہدا حساب اوہناں نوں دینا پویگا۔ سانوں ایہہ وی دھیان وچ رکھنا پویگا کہ جو وی دغے بعضیاں کردا ہے لوکاں دی عزت تے شان دے خلاف حرکتاں وچ سٹیٹ دا ساتھ دندا ہے اوہ لوکاں دا غدار ہے۔ اسیں ایہو جہیاں شکتیاں دی نکھیدھی کراںگے تے اوہناں دے خلاف وی اسے طرحاں ہی سنگھرش کراںگے جس طرحاں سٹیٹ دی شہِ پراپت نسلی حملیاں دے خلاف سنگھرش کردے ہاں۔ غدار سدا ٹولیاں بنا کے کم کردے ہن۔ غدار 1970 ویاں وچ وی سن اس توں پہلاں وی سن تے ہن وی ہن۔ کئی وڈیاں وڈیاں پگاں بنہی پھردے ہن تے اپنے آپ نوں ''دھارمک'' بندے دسدے ہن، کئی اپنے گلاں وچ لال مفلر پائی پھردے ہن تے اپنے آپ نوں ''سوشلسٹ'' دسدے ہن ''کمیونسٹ'' کہاؤندے ہن، آدی آدی۔ کوئی فرق نہیں پیدا کہ ایہناں دا بانا کداں دا ہے۔ جو وی لوکاں دے حقاں دے خلاف سٹیٹ دے نال ہتھ وٹاؤندا ہے اوہ غدار ہے۔ اوہناں دی نکھیدھی ہونی ہی چاہیدی ہے۔ کسے نوں نسل وادی سٹیٹ نال ہتھ نہیں ملاؤنا چاہیدا۔ اسیں بدیشاں وچ رہن والے ہندوستانی لوک اپنے لوکاں اگے، ہندوستانی تے کینیڈیئن لوکاں اگے، اتے اتہاس اگے جواب دیہہ ہاں، اسیں سنسار دے لوکاں پرتی جواب دہ ہاں۔
انکھ تے حقاں لئی ساڈی جدوجہد توں بغیر اسیں کجھ نہیں، اسیں اسے چیز توں اتشاہ لیندے ہاں اتے ساڈی نوجوان پیڑی ساڈی طاقت ہے۔ اسے ادھار تے ساڈا سنگھرش چلدا رہے گا اتے اسیں جتانگے! {تاڑیاں دی گونج اتے کھڑے ہو کے سواگت}